Γράφει η Φιλιώ Κατσαρού, Οργανώτρια και συντονίστρια ομάδων messy play του Hehe Art, Play & Therapy ΚοινΣΕπ

Το αισθητηριακό παιχνίδι, αποδεδειγμένα πλέον από πολλές έρευνες, δεν είναι απλώς ωφέλιμο για την ανάπτυξη των παιδιών, είναι απαραίτητο! Εάν τα παιδιά αφεθούν ελεύθερα σε ένα περιβάλλον αποδοχής και ασφάλειας, με τα κατάλληλα ερεθίσματα γύρω τους, θα επιδιώξουν να παίξουν με όλες τις αισθήσεις τους, θα θελήσουν να μυρίσουν, να αγγίξουν με τα χέρια, με τα πόδια, με τη μύτη και συχνά με όλο τους το σώμα, να γευτούν και να πειραματιστούν πετώντας, ζουλώντας, ανακατεύοντας, και όχι μόνο!

Ένα ερώτημα που συχνά προκύπτει γύρω από το messy play είναι κατά πόσο είναι αποδεκτό να επιτρέπουμε στα παιδιά να παίζουν με το φαγητό τους ή και με άλλα βρώσιμα υλικά όπως αλεύρια, όσπρια και δημητριακά!

Ένα συχνό επιχείρημα των ατόμων που πιστεύουν ότι το φαγητό δε θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ως παιχνίδι, είναι πως τα παιδιά χρειάζεται να διδαχθούν από εμάς τη σωστή του χρήση, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να τρώνε.

Ξέρουμε πια πως τα παιδιά μαθαίνουν κυρίως με δυο τρόπους, με τη μίμηση και με το παιχνίδι. Το παιδί που παρατηρεί εμάς να τρώμε με το κουτάλι τις φακές ή να πιάνουμε με το πιρούνι τη σαλάτα θα θελήσει από νωρίς να μας μιμηθεί. Αυτή η προσπάθεια όμως, εάν δεν επέμβουμε, θα περάσει μέσα από τη διαδικασία του παιχνιδιού! Όταν η τροφή δημιουργεί εμπειρία που αφορά όλες τις αισθήσεις, την όσφρηση, την όραση, τη γεύση, την αφή, αλλά ακόμα και την ακοή, μέσα από το θρυμμάτισμα για παράδειγμα των δημητριακών, τότε το παιδί αποκτά μια ολοκληρωμένη εικόνα γι’ αυτό που έχει μπροστά του. Οι διαφορετικές υφές που συχνά δυσκολεύουν κάποια παιδιά, γίνονται πολύ πιο προσιτές μέσα από το παιχνίδι. Έχει παρατηρηθεί πολλές φορές παιδιά που αρνούνται να τραφούν με κάτι συγκεκριμένο, να επιλέγουν τελικά να το φάνε αφού τους έχει δοθεί πρώτα η ευκαιρία να πειραματιστούν ελεύθερα με αυτό. Το παιδί που του προσφέρουμε το παντζάρι εμείς και αρνείται να το φάει, αν μπορέσει να το ακουμπήσει με τα χέρια του, να δει το χρώμα που αφήνει, να το κάνει κομματάκια, ακόμα και να το πετάξει κάτω, νιώθει πολύ πιο άνετα να το φέρει στο στόμα του και να το δοκιμάσει, γιατί του είναι πια οικείο με ένα τρόπο ευχάριστο, όπως συμβαίνει πάντα με το παιχνίδι!

Είναι σημαντικό η εμπειρία της θρέψης να είναι θετική και ευχάριστη, ώστε το παιδί να αγαπήσει το φαγητό, όπως είναι εξίσου σημαντικό το να μπορέσει να έρθει σε επαφή με την πραγματική ανάγκη του σώματος του για τροφή. Να γνωρίζει το ίδιο και να ορίζει το πότε πεινάει, το πόσο χρειάζεται να φάει, ακόμα και τι είδους τροφές έχει περισσότερη ανάγκη ο οργανισμός του τη δεδομένη στιγμή ή περίοδο. Για να το πετύχουμε αυτό, είναι σημαντικό να βγούμε από το ρόλο του δασκάλου που γνωρίζει καλύτερα από το ίδιο το παιδί τι χρειάζεται και τι όχι, και να εμπιστευτούμε τόσο το ένστικτο του, όσο και τον τρόπο που του έχει δώσει η φύση να αλληλεπιδρά με κάθε υλικό ή κατάσταση.

Από τη στιγμή που το παιδί έχει γνωρίσει, έχει εξοικειωθεί και έχει αγαπήσει την τροφή του, μπορούμε να νιώθουμε σίγουροι πως μεγαλώνοντας θα τη σεβαστεί με τον τρόπο που το εννοούμε εμείς οι ενήλικοι, λαμβάνοντας υπόψη του τότε πολλές επιπρόσθετες παραμέτρους πέρα από τη δική του περιέργεια ή ευχαρίστηση. Είναι σημαντικό να έχουμε προσδοκίες από τα παιδιά σύμφωνα με τα αναπτυξιακά τους στάδια και τις ανάγκες της κάθε ηλικίας. Στις μικρές ηλικίες το παιδί έχει ανάγκη να γνωρίσει τον εαυτό του και το περιβάλλον του. Τα πιο σύνθετα θέματα θα έρθουν αργότερα, όταν θα είναι η ώρα τους και θα μπορεί να τα επεξεργαστεί. Έτσι κι αλλιώς, ακόμα κι αν εμείς επιλέξουμε να τα καθοδηγήσουμε από την αρχή της ζωής τους με έναν πιο «ενήλικο» τρόπο γύρω από τέτοια ζητήματα, το παιδί δε θα μπορέσει να καταλάβει τίποτα παρά μόνο ότι αυτό που το ένστικτό του το σπρώχνει να κάνει δεν είναι αποδεκτό από τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του και ίσως να επιλέξει να παραιτηθεί του πρώτου προκειμένου να διατηρήσει την αποδοχή και την ασφάλεια που έχει περισσότερο ανάγκη.

Ίσως μας είναι πιο εύκολο να αποδεχτούμε τα παραπάνω αν κάνουμε τον παραλληλισμό του φυσικού περιβάλλοντος με την τροφή. Όπως το παιδί που έχει έρθει σε επαφή με τη φύση, τα δέντρα, τα λουλούδια, το χώμα, την άμμο, το νερό και έχει παίξει ανέμελα με όλα αυτά και μέσα σε όλα αυτά, είναι ο μελλοντικός ενήλικας ο οποίος θα φροντίσει να προστατέψει το περιβάλλον, έτσι και το παιδί που έχει παίξει με το φαγητό του και άλλα βρώσιμα υλικά, θα το σέβεται και θα το εκτιμά.

Ένα άλλο επιχείρημα, το οποίο έχει απασχολήσει και εμάς, αφορά το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή στον πλανήτη υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι υποσιτίζονται ή και πεθαίνουν δυστυχώς από την πείνα, ενώ κάποιοι άλλοι προσφέρουν ή επιτρέπουν στα παιδιά να «σπαταλούν» την τροφή παίζοντας! Η αλήθεια είναι πως το θέμα αυτό χρειάζεται να μας αφορά όλους, αλλά είναι αλήθεια επίσης πως η λύση δε θα δοθεί σταματώντας τα παιδιά από το παιχνίδι τους. Το πρόβλημα έχει να κάνει με πολιτική βούληση και οικονομικά μεγέθη και όχι με την τροφή αυτή καθ’ αυτή! Οι άνθρωποι που δεν έχουν πρόσβαση στην τροφή δεν είναι επειδή δεν υπάρχει αρκετή για όλους, αλλά επειδή δεν έχουν όλοι τη δυνατότητα να την αγοράσουν.

Σκεπτόμενοι με οικονομικούς όρους, είναι εύκολο να συμπεράνουμε πως είναι πολύ πιο φτηνό για μια οικογένεια ή για ένα σχολείο, να προσφέρει μια μικρή ποσότητα ρυζιού για παιχνίδι, το οποίο θα διαρκέσει πολύ ώρα, μπορεί να επαναληφθεί αποθηκεύοντας τα υλικά, και έχει αποδεδειγμένα αναπτυξιακά οφέλη από το να αγοράσει εξειδικευμένα παιχνίδια με αμφιλεγόμενες συχνά επιπτώσεις στην ανάπτυξη του παιδιού και με μεγάλη πιθανότητα το παιδί να το βαρεθεί σύντομα. Ένα κουπάκι ρύζι το οποίο έχει αναποδογυριστεί και έχει χυθεί στο πάτωμα έχει δώσει πάρα πολλές πληροφορίες στο παιδί ως προς την ικανότητά του να κρατάει και να αφήνει κάτι, την βιωματική προσέγγιση του φαινομένου της βαρύτητας, τη διασπορά προς διάφορες κατευθύνσεις της αρχικά μαζεμένης και σχεδόν ενοποιημένης ύλης, του ήχου που παράγεται και πόσα ακόμα. Όταν το ίδιο παιδί στη συνέχεια πιάσει τον κόκκο ρυζιού και τον τοποθετήσει πάλι στο κουπάκι ή κάπου αλλού, έχει εξασκήσει τη λεπτή του κινητικότητα, την εστίαση της όρασης και το συντονισμό της κίνησης. Αναλογιζόμενοι όλα αυτά, δεν είναι άδικο να πούμε ότι απλά «σπαταλάμε την τροφή»; Η τροφή χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο, που όπως φαίνεται από το παραπάνω παράδειγμα, έχει πολύ παραγωγικά αποτελέσματα.

Πέρα από το οικονομικό βέβαια εγείρεται και το ηθικό ζήτημα. Έστω κι αν είναι θέμα χρημάτων όπως είπαμε, από τη στιγμή που υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν πρόσβαση σε τροφή, τι μήνυμα παίρνει για όλο αυτό το παιδί που παίζει με το ρύζι ή το αλεύρι. Σε αυτό έχουμε ήδη απαντήσει παραπάνω, ότι σε καμιά περίπτωση το παιδί δεν είναι σε θέση να καταλάβει και να επεξεργαστεί ένα τόσο σύνθετο θέμα που συχνά κι εμείς οι ενήλικοι δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε. Εάν επιμένουμε στο συλλογισμό αυτό πάντως, θα πρέπει να επανεξετάσουμε πολλές επιλογές μας. Το πρόβλημα της πρόσβασης σε καθαρό νερό είναι εξίσου μεγάλο αν όχι μεγαλύτερο από αυτό της πρόσβασης στην τροφή! Θα έπρεπε να μην επιτρέπουμε ούτε το παιχνίδι με το νερό που όλα τα παιδιά λατρεύουν ή ακόμα παραπέρα μήπως θα έπρεπε να σταματήσουμε να το χρησιμοποιούμε για να πλύνουμε το αυτοκίνητο μας, το μπαλκόνι μας και όλους τους υπόλοιπους ενήλικους σκοπούς; Τα κοινωνικά ζητήματα είναι πολλά, η ένδεια, η έλλειψη στέγης, η έλλειψη χρόνου για παιχνίδι πολλών παιδιών που ζουν κάτω από τραγικές συνθήκες. Η αντιμετώπιση απέναντι σε αυτά δεν μπορεί να είναι ενοχική, γιατί δεν είναι καν αποτελεσματική. Μια μακροπρόθεσμη λύση θα ήταν να μπορέσουμε εμείς να αφουγκραστούμε τις ανάγκες των παιδιών μας, να σταθούμε δίπλα τους με ενσυναίσθηση και να τους δώσουμε τα εφόδια τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά ώστε να τοποθετηθούν και τα ίδια όταν θα είναι ώριμα απέναντι στα κοινωνικά ζητήματα της εποχής τους, δείχνοντας με τη σειρά τους ενσυναίσθηση σε άλλους ανθρώπους και στις καταστάσεις που αυτοί βιώνουν .

Τα μηνύματα που λαμβάνουν τα παιδιά από μας είναι κατά κύριο λόγο μη λεκτικά. Ο τρόπος ζωής μας και η στάση μας απέναντι σε καταστάσεις είναι αυτή που αποτυπώνεται μέσα τους. Οπότε μπορούμε να πούμε πως ένα μήνυμα που λαμβάνουν είναι ότι προτιμάμε να χρησιμοποιούμε φυσικά ή φιλικά υλικά, που είναι κοντά μας και που έχουν μικρό οικολογικό αποτύπωμα. Πέρα από το χαμηλότερο κόστος των βρώσιμων υλικών, αξίζει να αναλογιστούμε ότι αντίστοιχης λογικής παιχνίδια του εμπορίου περιέχουν συχνά τοξικές ουσίες, επικίνδυνες για την υγεία των παιδιών μας. Από την άλλη η επαφή με το πλαστικό που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο στη βιομηχανία παιχνιδιών, πέρα από φτωχό αισθητηριακά υλικό, ξέρουμε ότι λειτουργεί επιβαρυντικά στο περιβάλλον, από το κόστος παραγωγής και μεταφοράς του έως το κόστος ρύπανσης όταν κάποια στιγμή βρεθεί στον κάδο απορριμμάτων.

Επιπλέον, αξίζει να κάνουμε και μια μικρή ιστορική διαδρομή. Η τροφή δεν είναι σίγουρα μόνο για να την τρώμε και δεν ήταν ποτέ! Από τα αρχαία χρόνια ξέρουμε ότι χρησιμοποιούνταν τροφές για τη δημιουργία χρωμάτων ώστε αυτά να χρησιμοποιηθούν για καλλιτεχνικούς και όχι μόνο σκοπούς. Πολλές φορές επιστήμονες έχουν στηριχθεί σε ιδιότητες τροφίμων ή και στα ίδια τα τρόφιμα για να παράγουν άλλα προϊόντα πολύ χρήσιμα στην κοινωνία μας. Αν θα μας φαινόταν τρελό να απαγορέψουμε σε έναν επιστήμονα να ερευνήσει την τροφή, θα πρέπει να μας φαίνεται το ίδιο τρελό να το κάνουμε σε ένα παιδί, γιατί τα παιδιά κάνουν την ίδια δουλειά με τον επιστήμονα, ερευνούν! Όπως κάνουν και την ίδια δουλειά με τον καλλιτέχνη, εκφράζουν και εκφράζονται!

Τελειώνοντας, είναι χρήσιμο να διευκρινιστεί πως δεν προτείνουμε κάποια αλόγιστη χρήση της τροφής και σίγουρα κάθε οικογένεια γνωρίζει τα δικά της όρια. Αυτό που πιστεύουμε είναι ότι εμείς ως ενήλικες έχουμε τη δυνατότητα να αφουγκραστούμε τις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών και να προσφέρουμε σε αυτά ερεθίσματα που έχουμε αποφασίσει ότι είναι κατάλληλα ή με τον κατάλληλο τρόπο.

Για παράδειγμα θα μπορούσαμε να αποθηκεύουμε σε κάποιο σκεύος τα όσπρια ή το ρύζι με το οποίο παίζουμε και έτσι να το χρησιμοποιούμε πολλές φορές. Θα μπορούσαμε να φτιάξουμε πλαστελίνες με αλεύρι και αλάτι και να της διατηρήσουμε για αρκετό διάστημα στο ψυγείο, όντως σίγουροι για την ποιότητά τους. Την ώρα του φαγητού ειδικά στα πολύ μικρά παιδιά μπορούμε να προσφέρουμε μικρές ποσότητες, ώστε να μπορούν να παίζουν ελεύθερα ενώ τρώνε παράλληλα χωρίς να αισθανόμαστε ότι καταπατούμε δικά μας όρια. Τρόποι υπάρχουν πολλοί ώστε να είμαστε όλοι άνετα μέσα σε ένα τέτοιο παιχνίδι. Το ζητούμενο είναι να αναγνωρίσουμε τόσο την ανάγκη των παιδιών, όσο και να μπορέσουμε να δούμε μέσα από τα μάτια τους, ώστε να μπούμε στο κόπο να βρούμε τον κατάλληλο τρόπο για όλους μας.

Όσο για πιο μεγάλες δομές όπως σχολεία, εκτός από όσα αναφέραμε, υπάρχουν επιπλέον δυνατότητες. Ξέρουμε όλοι ότι μεγάλες ποσότητες τροφίμων πετιούνται καθημερινά επειδή έχουν χαλάσει, λήξει ή επειδή απλά περίσσεψαν. Δε θα ήταν δύσκολο να δημιουργηθεί μια συνεργασία ώστε τέτοιου είδους τροφές όχι τόσο κατάλληλες για τη διατροφή μας, να παραχωρούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

Άλλωστε υπάρχει κάτι συγκρίσιμο στην αίσθηση του να βουτάς το χέρι σου σε μια λεκάνη γεμάτη αλεύρι ή να αφήνεις κόκκους ρυζιού να τρέχουν ανάμεσα από τα δάχτυλα σου; Αν δεν μπορείτε να απαντήσετε αμέσως ίσως μια δοκιμή να σας πείσει!